ساز دف، یکی از ساز های پرطرفدار ایرانی و کوبه‌ای در موسیقی ایرانی است که شامل حلقه‌ای چوبی است که پوست نازکی بر آن کشیده‌اند و با ضربه‌های انگشت می‌نوازند. این ساز از سازهای ضربی ایرانی شبیه به دایره ولی بزرگ‌تر از آن و با صدای بم‌تر است.

تاریخچه ساز دف

از بررسی تاریخچه ی سازها در می یابیم که طولانی ترین قدمت را می توان برای سازهای کوبه ای قائل شد که سادگی در ساخت و نواخت آن موجب گردیده تا انسان در رهگذر تاریخ خویش زودتر آن را یافته و بدان بپردازد. حضور خیل عظیم سازهای کوبه ای موید اهمیت و جایگاه ویژه ریتم در موسیقی بوده و آن را به عنوان رکنی اساسی و جزئی لاینفک از موسیقی می نمایند.

دف از جمله سازهایی است که قدمت حضورش تا ژرف ترین دوره های تاریخ موسیقی گسترش یافته و در بین بسیاری از ملل کهن در اشکال و ابعاد گوناگون مورد استفاده قرار می گرفته است .

جایگاه ساز دف در طبقه‌بندی سازها:

در ”لغت‌نامه‌ی دهخدا“ دف در آلات ضربی بزمی و دارای بدنه‌ی کوتاه، طبقه‌بندی شده است.و در طبقه‌بندی امروزه، سازی است از خانواده‌ی سازهای دارای پوست (ممبرانوفون‌هاMemberanophones) که همراه ساز دایره در زیرشاخه‌ی پوست‌صداهای [= ممبرانوفون‌های] کوبه‌اییک طرفه (یک طرف باز) با بدنه‌ی قاب ‌مانند (طوقه‌ای)، طبقه‌بندی می‌شود.

تاریخچه حضور دف در موسیقی

در دوران پیش از اسلام دف در موسیقی ایرانی و کردی حضور داشته بطوریکه رد پای ریتم‌های آن هنوز در موسیقی کردی وجود دارد ، اما با ورود اسلام به‌دلیل حرام بودن موسیقی این ساز جهت بقای خود در خانقاه‌ها و تکایای کردستان بست نشست و برای بیش از ۱۳ قرن در خانقاه‌های کردستان همدم دراویش کردستان شد و با ذکر و سماء آنها آمیخته شد بطوریکه ذکرها در هر مقامی با ریتم خاص خود در دف همراه هستند و بعبارتی هر ذکری مقام خود را دارد که مقامهای دف نام دارند. مقام‌های دف در طرایق کسنزانی و قادری و دیگر طرایق از ۷ تا ۱۰ مقام اصلی هستند. این بست نشینی دف تا سال ۱۳۵۳ ادامه داشت تا این که به اهتمام محمدرضا لطفی و با زحمات بیژن کامکار این بست به پایان رسیده و در این سال پس از قرن‌ها در اجراهای عمومی و در موسیقی غیرعرفانی استفاده شد.

گستره جغرافیایی استفاده از دف

از این ساز در قاره آسیا بیش از مناطق دیگرجهان استفاده می‌کنند و هر کشوری به فراخور حال و هوای موسیقی خود، از آن استفاده می‌کنند. کاربرد ساز دف به ویژه در خاورمیانه از سایر جاها بیشتر است. در کشورهای عربی همچون عربستان و عمان و کشورهای دیگری چون ترکیه، عراق و آذربایجان از جمله جاهاییست که دف رواج دارد.

دف بر اساس ساختمان ظاهری آن بر در هفت نوع تقسیم بندی نموده اند :

1-دف مربع   2-دف مستطیل    3-دف مستدیر با حلقه    4-دف مستدیر با زنگوله    5-دایره زنگی    6-دف دورویه     7-دف بی پوست همراه با زنگ

ساختمان دف

کلاف اصلی ساز دف، بدنه‌ای استوانه‌شکل و کوتاه از جنس چوب است که در یک طرف آن استوانه، پوست حیوانات یا پلاستیک کشیده‌شده‌است (بهترین نوع دف، با پوست حیوانات و در فصل بهار ساخته می‌شود). ابتدا و انتهای قاب اصلی با برش زاویه‌دار (اصطلاحاً برش فارسی) به هم چسبیده می‌شوند و ضخامت یک سمت از کلاف با تراشیدن چوب کمتر شده و پوست با سریش روی این لبه می‌چسبد و با گل‌میخ محکم می‌شود.

ساختمان ساز دف را می‌توان به اجزای زیر تقسیم کرد:

کلاف اصلی
پوست
حلقه‌ها
گل‌میخ‌ها

روی قسمت پشت چوب کلاف، یک فرو رفتگی ایجاد می‌گردد که محل قرار گرفتن انگشت شست دست چپ می‌باشد و اصطلاحاً آنرا شستی می گویند. بر روی ساز دف پوستی کشیده شده است که می تواند از جنس پوست طبیعی و یا مصنوعی باشد.پوست مصنوعی نسبت به پوست‌های طبیعی از برخی جهات ترجیح دارد که از جمله آن می‌توان به:

• داشتن کوک ثابت
• یک دستی ضخامت سطح پوست دف
• یکسان بودن کشش و یک دستی مواد سازنده در کل پوست
• عدم جذب رطوبت و عدم تغییر حالت بر اثر آن
• تاب برنداشتن کمانه به دلیل کشش یک سان پوست
• صدای استاندارد شده همانند دیگر سازهای ارکستر
• تجزیه نشدن توسط باکتری‌ها و میکروب‌ها
• نداشتن بوی نا مطبوع و عدم ایجاد بیماری و حساسیت اشاره کرد.

حلقه‌ها

در جدار داخل کمانه، میخ‌ها قلاب مانندی تعبیه می‌گردد که روی آنها حلقه‌های فلزی ۳تایی یا ۴تایی و با فاصله ۳ سانتی‌متر از پوست و ۱ سانتی‌متر از دسته پهلویی نصب می‌گردند. این حلقه‌ها را با نام دیگری چون جلاجل نیز می‌شناسند. گل میخ‌ها به منظور مهار کردن و نگاه داشتن پوست روی کمانه در قسمت پشت، روی ضخامت ۵/۱ سانتی‌متری، کمانه پوست را به وسیلهٔ میخ‌های سر تخت (شبیه به پونز) مهار می‌کنند.

کمانه ساز دف

کمانه حلقه‌ای چوبی است با عرض ۵ الی ۶٫۵ سانتی‌متر (تفاوت در اندازه به دلیل تفاوت در اندازه دستان نوازندگان ساز دف است و اینکه این ساز برای دستان خانم‌ها نیز مناسب باشد) با دایره‌ای به قطر ۵۰ الی ۵۵ سانتی‌متر که کمتر به اندازه‌های کوچکتر یا بزرگتر دیده می‌شود. ضخامت چوب از طرف پوست، به ۲ الی ۳ میلیمتر و از طرف پشت به ۱٫۵ سانتی‌متر می‌رسد. در صورتی که کمانه به شکل دایره ساخته شده و از تقارن کامل برخوردار باشد و پوست از طرفین یکسان کشیده شود، ساز دف صدای بسیار مطلوبی خواهد داشت. روی قسمت پشت چوب، یک فرو رفتگی ایجاد می‌گردد که محل استقرار انگشت شست می‌باشد و اصطلاحاً آنرا شستی می‌گویند.

کمانه دو گونه است.

کمانه یک کمه

از چوبی با قطر ۱٫۵ سانتی‌متر تهیه می‌گردد. دو سر چوب را طوری به یکدیگر متصل می‌کنند که به شکل دایره شود. این نوع کمانه، کم‌تر بر اثر فشار پوست کج می‌شود و از نظر وزن، نسبت به نوع دیگر، سبک‌تر است.

کمانه دو کمه

از دو چوب با قطری در حدود نیم سانتی‌متر که روی هم پرس شده‌اند ساخته می‌شود. این نوع کمانه سنگین تر می‌باشد اما در برابر فشار پوست، مقاوم تر است.

سن یادگیری ساز دف:

اموزش سازدف در همه سنین امکان پذیر است. کودکان می توانند به  آموزش دف بپردازند ولی شروع کلاس آموزش دف بهتر است بعد از گذراندن دوره آموزش موسیقی کودک (ارف) باشد. نوجوانان و بزرگسالان هم  می توانند به آموزش دف بپردازند .اموزش موسیقی در هیچ سنی دیر نیست و علاوه بر اینکه  بعنوان تفریح  محسوب می شود می تواند در تقویت حافظه و توانایی های ذهنی، و هماهنگی چشم ودست نقش  داشته باشد.

میزان تمرین برای آموزش ساز دف

پیشرفت در یادگیری موسیقی و کلیه  رشته های هنری بتدریج و به آرامی انجام می شود و برای موفقیت  و داشتن مهارت، تمرین و ممارست لازم است. پیشرفت هنرجویان در نواختن ساز  دف بستگی به میزان تمرین و استعداد آنها دارد .و معمولاتمرین روزانه و مداوم کارایی بیشتری دارد.

نوازندگان برتر این ساز

پیروز ارجمند تاج‌الدینی

مسعود حبیبی

مجید خلج

بهنام سامانی

حریر شریعت‌زاده

بیژن کامکار

هانا کامکارم

محسن کثیرالسفر

زکریا یوسفی

هژار زهاوی از نوازندگان بنام بین‌المللی است.

برای اطلاعات بیشتر و حضور در کلاس ها با دفتر آموزشگاه موسیقی طلوع تماس بگیرید.

آشنایی با استاد دف آموزشگاه موسیقی طلوع

     <آموزشگاه موسیقی طلوع را در اینستاگرام دنبال کنید>

دف