کمانچه از سازهای ملی کشور ما است. کمانچه یکی از سازهایی است که در مشرق زمین نیز سابقه بسیار زیادی دارد. موسیقی دانی فرانسوی به نام “لاوین یاک” در یکی از کتاب هایش به نام “موسیقی و موسیقی دان ها”، قدیمی ترین سازی را که با آرشه نواخته می شده را “روانسترون” (Ravanstron) ذکر کرده و نوشته است که این ساز از زمان های بسیار قدیم در چین مورد استفاده قرار می گرفته است.

ساز کمانچه دارای دو نوع شهری و محلی است. کمانچه یک ساز زهی آرشه‌ ای است یعنی صدا از طریق کشیدن آرشه بر سیم (زه) تولید می‌شود. کمانچه را از چوب عمل آمده‌ی درختان گردو، توت و افرا می‌سازند.

این ساز دارای 4 سیم می باشد که به موازات یکدیگر در تمام طول ساز امتداد دارد.جنس قسمتهای مختلف آن از چوب،پوست،استخوان و فلز ساخته شده است و نوازنده ساز،  آنرا بصورت عمودی در دست چپ گرفته و در حالت نشسته می نوازد و انگشتهای دست چپ در طول دسته حرکت می کنند و با دست راست آرشه(کمانه) بصورت افقی و در حالت رفت و برگشت، بر روی سیمها کشیده می شود.

پیشینه ساز کمانچه در ایران به قبل از اسلام برمیگردد و در نواحی سیستان و بلوچستان با نام قیچک نامیده می شد که البته تعداد سیمهای آن از کمانچه بیشتر بود ، ولی از لحاظ ساختمان ساز و صدادهی تا حد بسیار زیادی شبیه کمانچه بود.البته کمانچه را نوع تکامل یافته رباب نیز می دانند.از دوره صفویه به بعد کمانچه به  یکی از ارکان اصلی موسیقی ایران تبدیل شد.

از لحاظ ترتیب بم شدن صدا به ترتیب کمانچه،ویولن،قیچک و سپس رباب  است.

معرفی اجزای تشکیل دهنده‌ی ساز کمانچه

کاسه‌ی طنینی

کاسه‌ی طنینی تقریبا کره‌ای شکل و تو خالی است. سطح بالایی آن باز است که روی آن پوست می‌کشند و خرک را روی آن نصب می‌کنند. سطح بیرونی کاسه را با قطعاتی از جنس صدف یا استخوان برای زیبایی تزئین می‌کنند.
بعضی از کمانچه‌های محلی پشت کاسه‌ی آن‌ها هم باز است که باعث ایجاد صدای قوی‌تری می‌شود.

پوست

پوست قسمت دهانه از پوست نازک عمل آمده‌ی چهار پایانی مثل آهو، بز و بره انتخاب می‌شود.

خرک

خرک این ساز از جنس چوب و یا استخوان است که طول آن ۴ و ارتفاعش ۲ سانتی متر است. خرک توسط دو پایه‌ی کوچک خود روی پوست کاسه قرار می‌گیرد.

دسته

دسته‌ی ساز مانند لوله‌ای تو پر از چوب است که طول آن تقریبا ۲۵ و قطر آن ۳ سانتی متر است.

سرپنجه

سرپنجه در ابتدای طول دسته قرار گرفته و از جنس چوب است. سطح رویی آن توخالی است. چهارتا گوشی دو به دو در طرفین آن قرار گرفته است. در قسمت بالای سر پنجه صراحی، تاج یا تنگ قرار دارد.

گوشی‌ها

کمانچه چهار عدد گوشی به تعداد سیم‌های ساز و به صورت میخ سر پهن از جنس چوب دارد که در طرفین سر پنجه قرار گرفته است. قسمت پهن گوشی در دست نوازنده برای کوک کردن به راست و چپ می‌چرخد. قسمت باریک آن داخل فضای خالی سر پنجه است و یک سر سیم به دور آن پیچیده می‌شود.

شیطانک

استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعی است به اندازه‌ی عرض دسته که بین سرپنجه و دسته قرار دارد و سیم‌ها از روی شیار‌های کم عمق آن عبور می‌کنند و به گوشی‌ها وصل می‌شوند.

سیم گیر

قطعه‌ای کوچک از جنس چوب یا فلز است که در انتهای بدنه‌ی کاسه نصب می‌شود و یک سر سیم‌ها به آن بسته می‌شود.

پایه

میله‌ای باریک و فلزی و متحرک به طول ده سانتی متر که هنگام نوازندگی یک سر آن با پیچ به ته کاسه بسته می‌شود و انتهای آن روی پا یا زمین قرار می‌گیرد.

آرشه‌ی ساز

آرشه یا کمانه یا کمان میله‌ای است چوبی که کمی هم منحنی بوده و دسته‌ای از موی دم اسب به دو سر آن وصل شده است. موی‌های آرشه کشیده و محکم نیست و هنگام نوازندگی با انگشت‌های دست راست نوازنده به میزان کشیدگی مطلوب می‌رسد. برای ایجاد صدای مناسب در تماس مو‌ها با سیم‌ها از صمغی به نام کلیفون استفاده می‌شود.
نوع و نحوه‌ی آرشه کشی نقش مهمی در کیفیت صدا دهی ساز دارد و با شل و سفت کردن مو‌های آرشه توسط انگشت‌های دست راست، حالت‌های دلخواه را می‌توان ایجاد کرد.

کوک کمانچه‌

کمانچه‌های متداول در نواحی ایران دارای کوک‌های متفاوتی هستند. مهم‌ترین موارد استفاده از کمانچه در نواحی ایران مجالس عروسی و شادمانی و محافل انس است. گا‌ها ساز تمبک کمانچه را همراهی می‌کند. .

سازهای هم خانواده

در چند دهه اخیر، سازهای جدیدی با بهره‌گیری از سازهای زهی غربی ساخته شده‌اند که کم‌کم جای خود را در موسیقی شهری ایران باز کرده‌اند. از جمله می‌توان به ساخت انواع کمانچه آلتو و کمانچه باس اشاره کرد که همگی صدایی بم تر از کمانچه معمولی دارند. کمانچه آلتو دو و نیم پرده و کمانچه باس یک هنگام کامل (Octave) بم‌تر از کمانچه معمولی صدا می‌دهند.

نوازندگان شاخص

از شاخص‌ترین کمانچه‌نوازان ایرانی می‌توان به حسین‌خان اسماعیل‌زاده، علی‌اصغر بهاری، مجتبی میرزاده، کیهان کلهر و اردشیر کامکار اشاره کرد.

نوازندگان شاخص معاصر عبارتند از:

اردشیر کامکار

کیهان کلهر

سعید فرج‌پوری

علی‌اکبر شکارچی

فرج علیپور

داوود گنجه‌ای

علی‌رضا حسین‌خانی

پیرولی کریمی

همتعلی سالم

مجتبی میرزاده

درویش‌رضا منظمی

هادی منتظری

سهراب پورناظری

محمد باجلاوند

سازندگان شاخص

ابراهیم قنبری‌مهر

قدرت‌الله کردی

برای اطلاعات بیشتر و حضور در کلاس ها با دفتر آموزشگاه موسیقی طلوع تماس بگیرید.

آشنایی با استاد کمانچه آموزشگاه موسیقی طلوع

     <آموزشگاه موسیقی طلوع را در اینستاگرام دنبال کنید>